1. Αποτελεί το προϊόν μεταδιδακτορικής έρευνας που εκπονήθηκε στο Ερευνητικό Κέντρο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ανθρωπιστικής Δράσης (ΕΚΕΚΔΑΑΔ) μέρος της οποίας με υποτροφία ΙΚΥ (12 μηνών). Το Πρόγραμμα ξεκίνησε το 2006 και ολοκληρώθηκε το 2011. Στόχος της έρευνας η αναζήτηση ενός νομικού πλαισίου για τις ανθρωπιστικές οργανώσεις προκειμένου η δράση τους να είναι νόμιμη, αποτελεσματική και ασφαλής. Αποτελεί συνδυασμό θεωρίας και πρακτικής προκειμένου να αξιοποιηθεί η προσωπική ενασχόλησή μου με τις ανθρωπιστικές οργανώσεις στο πεδίο (Βοσνία –Ερζεγοβίνη, Σρι Λάνκα κ.α.) και η θεωρητική κατάρτηση στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και τις ανθρωπιστικές αρχές.
2. Η μονογραφία έχει αφετηρία προβληματισμού τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπιστική δράση σε Αφγανιστάν, το Σουδάν, την Σομαλία, κ.α., σε περιοχές πολιορκίας (βλ. Συρία), αποκλεισμού (βλ. Γάζα, με αφορμή το περιστατικό της 31ης Μαΐου 2010 της επίθεσης του Ισραήλ στο στολίσκο Free Gaza), στη δάρκεια αεροπορικών επιχειρήσεων ή κατοχής κλπ. Το κυρίαρχο ερώτημα που τίθεται είναι εάν σήμερα κατοχυρώνεται δικαίωμα στην ανθρωπιστική βοήθεια /δράση. Εάν τα κράτη οφείλουν να συναινούν στην παροχή μιας τέτοιας δράσης. Ποιός ο ενδεδειγμένος τρόπος αντίδρασης όταν κράτη αρνούνται αυθαίρετα; Με άλλα λόγια, επιτρέπεται η ανθρωπιστική παρέμβαση χωρίς τη συναίνεση του κράτους; Η χρήση βίας; Τι σημαίνει ότι η λιμοκτονία αμάχων συνιστά έγκλημα πολέμου; Τί νέο φέρνει η “ευθύνη προστασίας” και πώς εφαρμόστηκε στη Λιβύη το 2011;
Παράλληλα, εξετάζει, τις προκλήσεις από την διασύνδεση της ανθρωπιστικής βοήθειας με ευρύτερους στόχους, όπως είναι η σταθεροποίηση της ειρήνης σε μια περιοχή κρίσης; Πώς αντιμετωπίζουν οι ανθρωπιστικές οργανώσεις την ανάληψη έργου “ανθρωπιστικού” από τα Ηνωμένα Έθνη, ή και το ΝΑΤΟ; Ποιά η απάντηση των Ηνωμένων Εθνών μέσα από την ανθρωπιστική μεταρρύθμιση που εγκαινιάζει την τελευταία διετία; Ποιές οι κατευθύνσεις του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών για την ρύθμιση των σχέσεων ανθρωπιστικών –στρατιωτικών –πολιτικών δρώντων; Πώς αντιδρούν οι ανθρωπιστικές οργανώσεις και πώς αξιολογούν αυτές τις νέες θεσμικές αλλαγές; Ειδικότερα, πώς λειτούργησε αυτή η διασύνδεση στο Αφγανιστάν, στο πλαίσιο ειδικών ομάδων ταχείας αποκατάστασης της ασφάλειας (PRTs); Μπορεί στρατιωτικό προσωπικό να μάχεται εναντίον της τρομοκρατίας, των Ταλιμπάν, της Al Qaeda και συγχρόνως να χτίζει σχολεία, νοσοκομεία, γέφυρες, κλπ και αυτό να θεωρείται ανθρωπιστικό έργο, προς υποστήριξη της στρατιωτικής προσπάθειας; Εξηγεί αυτή η σύγχυση τις επιθέσεις που δέχονται στελέχη και προσωπικό ανθρωπιστικών οργανώσεων; Και ποιές οι νέες μέθοδοι που ακολουθούν οι ανθρωπιστικές οργανώσεις για να διασφαλίσουν το έργο τους; Και άλλα πολλά.
3. Επιχειρεί την ανάπτυξη μιας θεωρίας περί του Ανθρωπιστικού Χώρου, όχι με την γεωγραφική του όρου διάσταση – ως απλώς μια περιοχή δράσης των ανθρωπιστικών οργανώσεων- αλλά ως ένα πλαίσιο, μέσα στο οποίο λαμβάνονται υπόψη όλοι οι παράγοντες διαχείρισης μιας ανθρωπιστικής κρίσης, που καθορίζουν στην πράξη την εφαρμογή –ή μη- ορισμένων αρχών και κανόνων. Τέτοιοι παράγοντες μπορεί να είναι τα εμπόλεμα Μέρη, οι στόχοι και στρατηγική τους, η κοινωνία των πολιτών, η κουλτούρα μιας περιοχής, οι περιφερειακές και διεθνείς δυναμικές που εμπλέκονται σε μια σύρραξη, το επίπεδο ενδιαφέροντος της διεθνούς κοινότητας ή επιμέρους ηγεμονικών δυνάμεων, και βέβαια η επίδραση διεθνών οργανισμών, ή συμμαχιών, στο πλαίσιο διαχείρισης διεθνών κρίσεων, σταθεροποίησης ειρήνης και ασφάλειας, πρόληψης ή επίλυσης μιας σύγκρουσης.
4. Ο Ανθρωπιστικός Χώρος, ως «πλαίσιο σεβασμού αρχών και κανόνων που λειτουργούν μέσα σε μια πραγματικότητα αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων και ισχύος», εξετάζεται προκειμένου να δοθεί έμφαση στο εφαρμοστέο διεθνές δίκαιο και κυρίως το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο ως lex specialis, με βάση τον σεβασμό του οποίου κρίνονται όλοι οι εμπλεκόμενοι, αλλά και για να μεταβιβάσει την έμφαση από τις ανθρωπιστικές οργανώσεις και την ιδέα ότι ο «Χώρος» είναι μια «ζώνη εκτός πολιτικής», στο ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οφείλουν να δράσουν όλοι όσοι αναλαμβάνουν ανθρωπιστικό έργο.
Και, ακόμη, για έναν πρακτικό λόγο: ότι αυτό το πλαίσιο κανόνων, αρχών, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων παρέχει ένα σταθερό σημείο αναφοράς για την προσέγγιση που οφείλουν να έχουν οι οργανώσεις στην επίλυση πολύπλοκων κρίσεων ανθρωπιστικών, αλλά και ηθικής. Οπότε αποτελεί την βάση για εκπαίδευση, συντονισμό και καλύτερη προετοιμασία στελεχών διεθνών οργανισμών και ανθρωπιστικών οργανώσεων.
5. Παράλληλλα, εδώ και αρκετά χρόνια, με αφετηρία το Κόσοβο, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις δεν κατέχουν πλέον το αποκλειστικό προνόμιο της ανθρωπιστικής ηθικής. Αλλά υπάρχουν για το διατηρούν ζωντανό.
6. Ακόμη, ότι οι ανάγκες στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί ο ανθρωπιστής δρων σήμερα είναι πολύπλοκες και παγκόσμιες. Έτσι, τα προβλήματα από την οικονομική κρίση, την έλλειψη νερού, τα ενεργειακά αποθέματα, αλλά και τα αποθέματα σε τρόφιμα, οι μαζικές μεταναστεύσεις και το οργανωμένο έγκλημα –τρομοκρατία, ναρκωτικά, το λαθρεμπόριο όπλων, η παράνομη διακίνηση ανθρώπων, ακόμη και η ξεχασμένη για καιρό πειρατεία που αναβιώνει με μεγάλη ένταση – όλα αυτά και πολλά άλλα δείχνουν το πρόσωπο μιας παγκοσμιοποίησης που αφήνει ακόμα και τα κράτη -πόσο μάλλον τις ανθρωπιστικές οργανώσες- αδύναμα να αντιμετωπίσουν μόνα τους τις προκλήσεις.
7. Τέλος, ότι, η αντίδραση στις ανθρωπιστικές κρίσεις, στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης έχουν γίνει ολοένα και λιγότερο προβλέψιμες. Οι στόχοι της διεθνούς κοινότητας (βλ. Λιβύη αλλά όχι Συρία) δεν είναι σαφείς και σε κάθε περίπτωση δεν είναι ενιαίοι, τα στρατηγικά συμφέροντα δεν είναι προφανή, ενώ τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι σε επίπεδο δικαίου στην καλύτερη περίπτωση αμφιλεγόμενα, εάν όχι εκτός νομιμότητας.
8. Όλα αυτά συνηγορούν στο ότι οι ανθρωπιστικοί δρώντες, δεν μπορούν να διασφαλίσουν την υλοποίηση των στόχων τους, αλλά και τα ιδανικά /αρχές /αξίες, χωρίς την δημιουργία πραγματιστικών σχέσεων. Μέσα από την ανθρωπιστική διπλωματία, διαπραγματεύονται με κυβερνήσεις και ένοπλες ομάδες, την δυνατότητά τους πρόσβασης σε μια περιοχή σε κρίση. Κάνουν συμμαχίες, άμεσα, ή έμμεσα, με τρίτα κράτη, προκειμένου κυβερνήσεις που δεν πείθονται διαφορετικά, να σταματήσουν τις παραβιάσεις και να διασφαλίσουν ανθρωπιστική πρόσβαση.
Κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των εμπολέμων, αλλά και των κοινοτήτων που έχουν πληγεί, κερδίζουν και τη συνεργασία τους στην υλοποίηση των προγραμμάτων. Συνεργάζονται, αλλά και ανταγωνίζονται με άλλες οργανώσεις. Τέλος, βρίσκουν τον τρόπο συνεργασίας με επιχειρήσεις πολιτκο-στρατιωτικές των Η.Ε., ή άλλων διεθνών οργανισμών, ή συμμαχιών, προκειμένου και να είναι αποτελεσματικοί, αλλά και να διατηρούν την ανεξαρτησία, αμεροληψία και ουδετερότητά τους.
9. Για να αντιμετωπίσουν αυτές τις πολιτικές, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις χρειάζονται την συμμαχία διεθνών οργανισμών, όπως είναι τα Η.Ε., (ΓΓ/ΗΕ, Συμβούλιο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κλπ), ή η Ε.Ε., μέσω της δύναμης του ECHO, των διπλωματών κρατών μερών, των επικεφαλής της εξωτερικής πολιτικής στην Ε.Ε., ή επιμέρους κυβερνήσεων –δωρητών, που έχουν τη δυνατότητα άσκησης διπλωματικών πιέσεων, αποστολής διερευνητικών αποστολών και διαμόρφωσης των κατάλληλων συνθηκών προκειμένου να μπορέσει να ξεδιπλωθεί το ανθρωπιστικό έργο.
Οι συμμαχίες ανάμεσα σε ανθρωπιστικές οργανώσεις, ή με άλλες κυβερνήσεις, ή διεθνείς οργανισμούς, σημαίνει μοιραία, σύγχυση στόχων, κινήτρων και κίνδυνοι για την εικόνα των οργανώσεων. Ακόμη και μέσα από μια διαδικασία δι-υπηρεσιακών συνεργασιών, που και μόνο η καταγραφή τους, που επιχειρείται στην παρούσα μελέτη, δείχνει πόσο πολύπλοκες είναι, πόσο ο συντονισμός είναι αναγκαίος, η συμπληρωματικότητα κερδίζει έδαφος, ο ανταγωνισμός για χρηματοδότηση μοιραίος. Εάν ο ανταγωνισμός οδηγεί σε επαγγελματισμό, καλύτερο σχεδιασμό προγραμμάτων, λογοδοσία και αποτελεσματικότητα, είναι θετικός. Έτσι, εξετάζονται οι συνεργασίες της τελευταίας 5ετίας, οι συνέργειες και συγχωνεύσεις ΜΚΟ, ή οργάνων των Η.Ε., οι ενδιαφέρουσες συμμαχίες στο πλαίσιο ολιστικών, ενοποιημένων, συνεκτικών, ή όπως αλλιώς αποκαλούνται επιχειρήσεων και αποστολών των Η.Ε. σε Αφγανιστάν.
10. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και έκπληξη αποτελεί το ότι μέσα από τη μελέτη καταρρίπτονται ορισμένοι μύθοι γύρω από την ανθρωπιστική δράση. Έτσι, ενώ όλοι μιλάνε για συρρίκνωση του Ανθρωπιστικού Χώρου με την πάροδο του χρόνου, τα στοιχεία για την ανθρωπιστική δράση παγκοσμίως αποδεικνύουν το ακριβώς αντίθετο και αυτό δεν έχει επισημανθεί με σαφήνεια. Σε απόλυτους αριθμούς, οι οργανώσεις στο “θέατρο των επιχειρήσεων”, αλλά και τα στελέχη –προσωπκό – οι εθελοντές άλλων ανθρωπιστικών αποστολών, σε περιοχές όπου αναλαμβάνεται ανθρωπιστική δράση, καθώς και το μέγεθος των προϋπολογισμών τους, όλα δείχνουν ότι την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα ο Ανθρωπιστικός Χώρος έχει γιγαντωθεί. Ενώ οι παραβιάσεις του ΔΑΔ παραμένουν εκτεταμμένες, είναι -συνολικά ειδωμένες- λιγότερες σήμερα από ότι στο παρελθόν. Η αύξηση των περιστατικών βίας εναντίον ανθρωπιστικών οργανώσεων περιορίζεται σε ορισμένες –υψηλού ρίσκου- περιοχές. (Κογκό, Σομαλία, Σουδάν, Αφγανιστάν, Πακιστάν και Ιράκ).
Δεύτερον, ότι οι ανθρωπιστικές οργανώσεις θα πρέπει να αποδεχθούν ότι σε αυτές τις υψηλού ρίσκου περιοχές, μικρότερος ανθρωπιστικός Χώρος ίσως είναι προς το συμφέρον των πληθυσμών που βιώνουν κρίσεις. Αυτό σημαίνει ότι ο Ανθρωπιστικός Χώρος δεν είναι, ούτε πρέπει να μετατρέπεται σε αυτοσκοπό. Αντίθετα, γνώμονας για τον σχεδιασμό και την ανάληψη δράσης, πρέπει να είναι οι πληθυσμοί που βιώνουν τις κρίσεις και η ανταπόκριση στις ανάγκες τους. Εάν η πολιτική επίλυση μιας κατάστασης μπορεί να επέλθη μέσω των “ενοποιημένων επιχειρήσεων” των Η.Ε., με ισχυρή εντολή από το ΣΑ/ΗΕ, εποπτεία από τον ΓΓ/ΗΕ και τους Ειδικούς Απεσταλμένους, του, αυτό μπορεί να είναι προτιμότερο από μία αμιγώς ανθρωπιστική επιχείρηση, που διαιωνίζει τα προβλήματα. Χρειάζεται, όμως, προσοχή, ώστε σε τέτοιες περιπτώσεις, να μην εμπλέκονται οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, συγχέοντας ρόλους και εντολές.
11. Έτσι, η ενσωμάτωση των θεμελιωδών αρχών και των κανόνων του ΔΑΔ στην επιχειρησιακή πρακτική των ανθρωπιστικών οργανώσεων εγγυάται τον Ανθρωπιστικό Χώρο. Ολοένα και περισσότερο οι αρχές της ανθρωπιστικής δράσης εμφανίζονται ως ένα αποτελεσματικό μέσο που μπορεί να καθοδηγήσει με ασφάλεια τις ανθρωπιστικές οργανώσεις μέσα στα θολά νερά των σημερινών πολύπλοκων ενόπλων συρράξεων, αρκεί να ερμηνεύονται με ρεαλισμό και η διαπραγμάτευση για την αποδοχή τους να είναι έξυπνη, με ελιγμούς και πρακτικές λύσεις.
Ντ. Μαρούδα, Μάιος 2012
ΕΚΕΚΔΑΑΔ
http://www.ekekdaad.org/
